Dijital Çağ'da Kötülüğün Hızlı Yayılışı: Kumar Bağımlılığının Sosyolojik Anatomisi

Dijital Çağ'da Kötülüğün Hızlı Yayılışı: Kumar Bağımlılığının Sosyolojik AnatomisiÜlkemizin önemli sorunlarından biri de gençleri bağımlı hale getiren medya ve yansımalarından Dijital Toplumun konuşulduğu bir süreçte, insanların vakitlerini en çok harcadıkları şeyi problem ediniyoruz: Dijital Ortam, uygulamalar, oyunların güvenilirliğini.. Çevrimiçi kumar ve bahis oyunlarının yaygınlaşması, dijital oyunların kumar sistemini içinde barındırması gibi faktörler gençler arasında kumar oynama sıklığını artırmaya devam ediyor.

Aslında kumar, dijital oyunlar aracılığıyla icat edilmiş bir şey değildir. Teknolojinin bu kadar ilerlemesinden önce de vardı, ama bu kadar hızlı şekilde yaygınlaştığını söyleyemeyiz.

DSM-III'de kumar oynamak "psikiyatrik bozukluk" olarak, DSM-IV'de "dürtü kontrol bozukluğu" olarak tanımlanmıştır. İnsan sağlığı için ciddi bağımlılık problemi yaratan kumar oynama alışkanlığı maalesef günümüzde gençlerin zihinlerini örten, düşünmelerine engel olan kurtulunması gereken bir çeşit hastalık.. Ve giderek yaygınlaşmaya devam ediyor..

DSM-5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı'nda kumar oynama bozukluğu hakkında on iki aylık bir süre içerisinde aşağıdaki maddelerden en az dördü ya da daha çoğu ile kendini gösteren davranışlarda dikkatli olmak ve tedavi sürecini araştırmak önemlidir. Gözlemlemeniz gereken maddeler şunlardır:

1. İstediği coşkuyu sağlayabilmek için giderek daha çok parayla kumar oynama gereksinimi

2. Kumar oynamayı durdurma ya da bırakma girişimleri sırasında huzursuzluk duyma, kolay kızan biri olma.

3. Kumar oynamayı denetim altına almak, bırakmak ya da durdurmak için yineleyen, sonuç vermeyen çabalarda bulunma.

4. Sık sık kumar oynama üzerinde düşünüp durma (geçmişteki kumar oynama yaşantılarını yeniden yaşamayı sürekli düşünüp durma, bir sonraki girişimini engellemek ya da tasarlamak, kumar oynamak için para bulma yollarını düşünme).

5. Sıklıkla sıkıntı duyarken kumar oynama, çaresiz, bunalmış ya da suçlu hissettiği durumlarda.

6. Parayla kumar oynayıp yitirdikten sonra çoğu kez, eşitlenmek için bir başka gün geri gelme yani yitirdiklerinin ardından koşmak.

7. Kumar oynadığını gizlemek için yalan söylemek.

8. Kumar oynama yüzünden önemli bir ilişkisini, eğitimini ya da iş olanağını tehlikeye atma.

9.Kumar oynadığı için düştüğü maddi sıkıntı sebebiyle başkalarından borç alma.

Bu belirtileri gösteren kişilerin şu maddeleri dikkate alması önemlidir:

1. Kumar oynanan yerlerden ve internette kumar oynatılan sitelerden uzak durmalıdır. (Mekansal mesafe ve dijital izolasyon/medya orucu/dijital mesefe).

2. Kumar oynama düşüncesini oluşturan şeylerden uzaklaşmalıdır.

3. Kumarla ilgisi olan kişilerden uzaklaşmalıdır.

4. Kumar üzerine yapılan tartışmalara girmekten kaçınmalıdır.

5. Yaşam tarzı değişikliği yapmak, olumsuz davranışların yerine olumlu davranışları artırmaya çalışmak. Alışkanlıklarını değiştirmek için yeni uğraşlar edinmek.

6. Destek almak için Yeşilay gibi kurumlara her zaman müracaat edebileceğini, ve orada bu sıkıntısının üzerinden gelebileceğini bilmelidir.

Önce tehditleri iyi belirlememiz önemlidir, zira bu tehlikelere yönelik çözümler bulmaya çalışacağız. Neyle karşı karşıya olduğumuzu iyice anladığımızda artık tedbirleri konuşma zamanı gelmiş demektir. İnsan bilmediği şeyden korkar. Şimdi sırasıyla bu konunun psikolojik, sosyolojik, ekonomik boyutlarını inceleyelim.

Kumar oynama bağımlılığı kişiye psikolojik sorunlar vermekte, ardına topluma sosyolojik krizler oluşturmaktadır. Oynayan kişi bir merakla heyecan duygusuyla ya da istenmeyen sıkıntılardan uzaklaşma amacı ile başlamış olabilir. Devamında bunun tekrarlanması ve gündelik yaşamın bir parçası haline gelmesi kısa vadede bireye mutluluk, haz, heyecan gibi duygular yaşatırken uzun vadede bireyden oldukça fazla şey götürmektedir. Yapılan araştırmalarda Patalojik kumar oynama bozukluğu olan kişilerin sürekli heyecan arama ihtiyacı içerisinde olduğu; riskli cinsel birliktelikler içerisine girdiği, ekstrem sporlara yöneldiği, madde ve alkol tüketimine yöneldiği görülmüştür. Bağımlılık çeşitlerinde görüldüğü gibi kişinin öz kontrolünü ele geçiren, iradesini yok etmeye başlayan sancılı bir süreç.. Evet, sancılı çünkü bağımlılıklar sadece bireye zarar vermekle kalmaz etrafındaki insanlardan başlayarak tüm sosyal çevresine sıçrar. En başta en yakınındaki kişiler yani ailesi zarar görmeye başlar ve akrabalar, arkadaş çevresine doğru yayılır. Kişinin Ailesinde veya sosyal çevresinde kumar oynayan kişilerin varlığı, sosyal hayatta tecrübe oranı görece daha az olan gençlerin kumara yönelmesine teşvik olabilmektedir.

Burada kumarın illa büyük boyutlarda olması gerekmez telefonlardaki Blackjack 21, Zynga Poker, Slotpark Casıno gibi uygulamalarda yer alan kumar çeşitleri de buna dahildir. Sosyal ortamlarda, arkadaş etkisiyle ya da aile içerisinde görülerek kolay bir şekilde erişilebilecek bir içerik olduğunun hepimiz farkındayız. Bu durumda dijital uygulamaların kontrol ve denetiminin sistemsel boyutta yapılması ile birlikte bizim kendi bireysel çabamız ile yapabileceğimiz kısımlarda da aktif rol almamız gerekmektedir. Daha büyük bir pencereden kumarın oluşturduğu ekosisteme ve zararlarına bakarsak; Türkiye'de yasa dışı kumar piyasası 10 milyar TL'yi aşan bir büyüklüğe sahip ve BTK (Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu) tarafından 2023 yılında 183 bin tane yasa dışı kumar sitesi engellenmiştir. 7258 sayılı Kanun kapsamında kumar oynamak ve oynatmak yasakken, VPN, Telegram, Discord gibi uygulamalar bağımlılık yolunda bireylere yardımcı oluyor maalesef..

Doç. Dr. Buğra Gökce'nin paylaştığı verilere göre son yıllarda kişi başına düşen ortalama kredi kartı borcu bir yılda %58 artarak 28.289 TL'den 44.681 TL'ye yükselmiştir. Bu yükselişin ardındaki sebeplerden biri de kripto para yatırımları ve sanal kumar faktörüdür. Kredi kartı borçlanmaları ve finansal mağduriyetler evlilikleri yıkıma uğratan, boşanma davalarında görülen sebeplerden biri olmaya devam ediyor. Borç yükü altında hem psikolojik zarara uğrayan hem aile başta olmak üzere sosyal ilişkileri bozulan kişiler intihara yönelebilmekte ya da ailelerine ölümcül şiddet uygulayabilmektedir. Adalet Bakanlığı ve Aile Bakanlığı'na bağlı raporlarda boşanma dilekçelerinde yer alan "finansal sadakatsizlik" ve "kripto-kumar bağımlılığı" ifadelerinin arttığı da göz önünde bulundurulmalıdır.

Peki zincirleme bu süreçte başka nasıl bir faktör var?

Öncelikle kumar oynama bağımlılığının artık yalnızca psikolojik ya da psikiyatrik bir hastalık olmaktan uzaklaştığını elde ettiğimiz bu verilerle görmüş oluyoruz. Yüksek oranda gençlerin yönelmeleri, yüksek oranda kredi kartı borçlarının kumar nedeniyle oluşuyor olması, aile kurumuna verilen zarar gibi etmenler bu durumun sosyal patalojik bir vaka olduğunu gösteriyor. Yani artık hem psikiyatrik bir bozukluk hem sosyolojik bir problem.. Nedenleri incelendiğinde,

*Gençlerin hızlı kazanç elde etme arzusu gösterdiğini ve bunun ardındaki sebeplere baktığımızda

*Ekonomik belirsizlikler

*Ekonomik yetersizlikler

*Eğitim durumuna göre iş bulamama

*Asgari ücretin düşüklüğü gibi faktörleri sıralayabiliriz. Türkiye'de evlilik yaşı 2024 itibariyle erkeklerde 28,3 ve kadınlarda 25,8'e yükselmiştir. Doğum oranları ise hızla düşüş göstermektedir. Gençlerin geç evlilikte bulunmalarının sebebi ortalama 30'lu yaşlarına kadar yine ekonomik yeterliliğe sahip olamamalarından kaynaklanmaktadır. 2010'lu yılların sonlarına doğru döviz kuru dalgalanmaları ve fiyat artışları nedeniyle enflasyon krizinin baş göstermesi ve 2021'den itibaren yükselerek, 2023'te yıllık enflasyon oranının %64,77 olarak gerçekleşmesinin bu ekonomik yetersizlikle büyük ilişkisi vardır. Bu enflasyon sürecinin yalnız Türkiye'de yaşanmadığını da eklemek gerek(Uluslararası boyut). Elbette tercih edilen ülke içindeki ekonomi politikalarının da nerede yeterli nerede yetersiz kaldığını incelemek gerekir. Artarak devam eden enflasyon sürecinde artan yaşam maliyeti ve konut fiyatları evliliklerin ertelenmesine, genç nüfus arasında işsizliğin artmasına neden olmuştur. Gençlerin hızlı para kazanma arzusunun anlık haz arayışının ve tüketim toplumu içerisinde yaşıyor olmasıyla ilişkilendirerek, var olan Neoliberal politikalarla ilişkisi göz ardı edilemez. Yüksek enflasyon sürecinin artarak devam etmesi birikerek yükselme modelini işlevsiz hale getirmektedir. Bu durumda açığa çıkan güvensiz ve güvenliksiz ortamı gençlerin "şimdi ve hızlı" tüketim yaşantısını tercih etmesine neden olmaktadır. Bu durumla birlikte sosyal hayata atılabilmesi, özerk bir birey olarak kendi ailesini kurabilmesi gibi durumlarda hedeflere ulaşacak meşru yolların zorlaşması sapkın yolların tercih edilmesini kolaylaştırmaktadır. Ulrick Beck'e göre modern bireyler artık riskleri hesaplayarak değil maruz kalarak yaşamaktadırlar. Gençler sistemin öngörülemezliği nedeniyle kısa vadeli kazançlara yönelmektedirler.

Ama ne yazık ki, bu onlara uzun vadede mutluluğu veremez. Kumar oynamak gerçek bir çözüm değildir.

Bu sorunlar doğrultusunda bireylerin, ebeveynlerin ve devlet memurlarının dikkate alması gereken bazı noktalar var:

Bireysel olarak kişilerin kendilerine ve çevrelerine verebileceği maddi ve manevi zararları gözden geçirmeleri gerekmektedir. Ebeveynler başta kendileri olmak üzere çocuklarına örnek olduklarını unutmamalıdır. Çocuklarının dijital platformları nasıl doğru şekilde kullanabileceklerini, çocuk teknolojik aletleri kullanmaya başladığı andan itibaren çocuğun yaşına uygun olarak anlatabilmelidir. Ebeveynler çocuklarında kumar oyunlarına oynamaya yönelik ilişkiler tespit ettiğinde uygun bir ortamda, çocuğa şiddetli tepkilerle değil, sakin bir şekilde ve çocuğunun özelliklere göre bir anlatım tarzı tercih etmelidir. İleri seviye durumlarda hem ebeveynler hem çocukları için Yeşilay Destek Hizmetlerinden (Alo 115) faydalanabileceklerini unutmamalıdır.

Makro boyutta ise bu konuda devlet denetim mekanizmalarının, dijital platform sağlayıcılarının, eğitimcilerin, CEO'ların, uygulama geliştiricilerinin farkındalık üzerinde olması ve işbirliklerini artırması önemlidir. MEB, Üniversiteler ve Diyanet gibi kurumlarımızın işbirliği geliştirerek kumarın psiko-sosyal ve ekonomik zararlarına yönelik farkındalık üzerine çalışmalar yapmaları gerekmektedir. Kumarı hızlı para kazanma yolu olarak gören anlayışa yönelik eleştirel düşünme temelli eğitim içerikleri hazırlayabilirler. Devlet denetim mekanizmalarının sosyal medya, mobil uygulamalar ve kripto platformları üzerinde güvenlik temelli çalışmalarını artırması gerekmektedir. VPN kullanılarak girildiği tespit edilen yasadışı kumar sitelerine erişim sağlayanlara ağır cezai yaptırımlar uygulanması kullanımını azaltabilir. Bir an önce TÜİK ve üniversiteler desteklenerek kumar alışkanları üzerine saha araştırmaları yapılmalıdır. Politikalar da sahadan gelen bu veriler doğrultusunda şekillendirilmelidir. Gençleri bu tarz yöntemlere iten sebeplerin ortadan kaldırılması da kumar oynamaya giden yolu kapatacaktır. Davranışsal Bağımlılıklar ile Mücadele Ulusal Strateji Belgesi ve Eylem Planı (2024-2028), iyi hazırlanmış olmakla birlikte; ekonomi politikalarının süreç üzerindeki etkisinin de unutulmamasını diliyoruz. Örneğin, konut sorununa acil çözüm bulunması gerekmektedir. Kira oranlarının fahiş fiyatlarda olması asgari ücreti dahi geçmesi normal bir durum değildir. Alım gücünün iyileştirilmesi için çabalamalıdır. Evini geçindiremeyen insanların yasadışı yollara yönelmesi kaçınılmaz olacaktır.

"İnsanı Yaşat Ki Devlet Yaşasın..."

Nur Meryem ÖZBEK

Faydalanılan Kaynaklar:

İncekara, Harun İ., ve Taş, Berra. (2022). Yetişkinlerde Kumar Bağımlılığı İle İlişkili Sosyodemografik Değişkenlerin İncelenmesi. Bağımlılık Dergisi. 23(4). 464-472.

Koral, Fahriye., ve Alptekin, Kamil. (2023). Dijital Oyun Bağımlılığı Bir Derleme Çalışması. Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi. (11). 283-308.

Anadolu Haber Ajansı. (21.11.2024). Sanal Kumar ve Bahis Bağımlılığı Çocuklar ile Gençleri Tehdit Ediyor. Erişim: 4.05.2025.

Yeşilay. Kumar Bağımlılığı Nedir?

Yeşilay. (Kasım, 2024). Dünya Sağlık Örgütü'nün Sanal Kumar Bağımlılığına Yaklaşımı. Erişim: 4.05.2025.

Ekonomim. 18.12.2024. Yeşilay Verileri Açıkladı: Kumar Bağımlılığı Uyuşturucuyu Geride Bıraktı. Erişim: 4.05.2025.

Çakmak, S., Tamam, L,. (2018). Kumar Oynama Bozukluğu Genel Bir Bakış. Bağımlılık Dergisi Journal Of Dependence, 19(3): 78-97.

Yaman, Ömer M., ve Aka, V., Kumar Oynama Davranışının Biyopsikososyal Sonuçlarına İlişkin Fenomenolojik Bir Araştırma. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(3). 966-987.